Kolega zaprosił mnie na urodziny. Nie, pójście do niego nie wymagało odwagi Lenina (czy choćby Łunaczarskiego). Znamy się, lubimy, nie chcemy rewolucji.

Rozmowa przy stole zeszła na edukację. Ktoś stwierdził: „PRL jaki był, taki był, ale wykształcenie dawał świetne”. Wszyscy skwapliwie się zgodzili. A raczej: wszyscy z jednym wyjątkiem. Mną.

Siedziałem cicho, bo nie od tego są urodziny, by sprawiać ludziom przykrość (bądź co bądź wszyscy kończyliśmy PRL-owskie szkoły). Tu jednak powiem to, co przemilczałem tam.

Na PRL-owskiej szkole ciążył grzech pierworodny, którego nie zmył żaden chrzest: powstała jako narzędzie ideologii komunistycznej.

Obraz przyrody, człowieka, świata i jego dziejów – wszystko to musiało być zgodne z materializmem dialektycznym. A na poziomie szczegółowym – z interesami ZSRR.

Zacznijmy od historii, bo najprościej. Albo: z pozoru najprościej. Rzecz bowiem nie tylko w tym, że podręczniki kłamały, nauczyciele zaś, przynajmniej niektórzy, stawali przed moralnymi dylematami. Ostatecznie istniał drugi obieg, a brak wiedzy o Katyniu łatwo dziś nadrobić. Diabeł nie tkwił w szczegółach; przeciwnie: PRL-owska szkoła fałszowała cały proces historyczny. Ukazywała go jako walkę klas, w której człowiek to „zwierzę ekonomiczne” – o świadomości kształtowanej przez byt.

Do takiego założenia dobierano fakty. Inne pomijano. Uczniowie jęczeli zatem wraz z uciskanym chłopem pańszczyźnianym, nie mieli natomiast pojęcia (podobnie jak wielu nauczycieli), że z początku pańszczyzna była dla wielu chłopów korzystna (!). Nie, dzieci miały postrzegać szlachtę jako klasę nieludzkich wyzyskiwaczy, która musiała zniknąć, gdyż wymagała tego dialektyka historii.

Przejdźmy do języka polskiego. Według marksistów mózg to nic innego jak ożywiona materia; studiowanie Biblii takim mózgiem byłoby bezcelowe, jeśli nie wręcz szkodliwe. Przecież „religia jest opium dla ludu”. Cóż z tego, że Biblia to jeden z najważniejszych tekstów naszej cywilizacji, skoro jej lektura mogłaby zachwiać światopoglądem naukowym uczniów.

Klasyków literatury ukazywano jako prekursorów socjalizmu. Pytanie: „Macież wy odwagę Lenina”? uczyniło z Żeromskiego rewolucjonistę. Starannie dobierano lektury i ich autorów: Gajdar, Kruczkowski, Broniewski… Uczniowie nie znali twórczości pisarzy niezależnych czy emigracyjnych. Efekt?

Większość młodych ludzi dopiero w 1980 roku dowiedziała się, że istnieje jakiś Miłosz, który – właściwie nie wiadomo za co – dostał Nagrodę Nobla.

Nauka angielskiego zaczynała się w liceum (język wroga wymagał pewnej dojrzałości), rosyjskiego – w podstawówce. Mowa Tołstoja była jednak martwa, zupełnie jak łacina. Przecież prawie nikt nie wyjeżdżał do ZSRR. Rosyjski mógłby się przydać dziś, osiem lat nauki chyba nie poszło w las. Hm. Kiedyś turysta znad Wołgi zapytał mnie o swoją grupę. Widziałem, jak wchodziła do kaplicy – tylko jak jest po rosyjsku kaplica?

Zgoda – powie ktoś – humanistyką manipulowano, ale nauki ścisłe to co innego. Nawet w PRL uczono ich rzetelnie. I encyklopedycznie. Pamiętam lekcje fizyki bez eksperymentów, chemię opartą na wzorach, biologię o szczegółach budowy pantofelka. Wszystko oderwane od życia, narzucone, zmuszające do zakuwania. Na co licealistom z klasy humanistycznej biochemia? Chwała mojej nauczycielce, która przyznała, że to materiał dla studentów II roku biologii. Ale program wymaga – dodała – więc trzeba.

Oczywiście, i wtedy zdarzali się cudowni nauczyciele. Jakimś cudem się uchowali. Otwierali nam oczy na świat. Ale system ich tępił, nie wspierał.

Szkoła miała wychować „socjalistycznego człowieka” – posłusznego partii jak Pawka Morozow, który (rzekomo) zadenuncjował władzom swego ojca – człowieka bezkrytycznego, biernego, nietolerancyjnego (wróg nie śpi!), czerpiącego wiedzę o świecie z jednego źródła – komunistycznej propagandy.

Taka szkoła nie uczyła samodzielnego myślenia czy – uchowaj Marksie! – poszukiwania nowych rozwiązań. Dlatego, jeśli ktoś nie trafił na „antysocjalistycznych” nauczycieli, jeśli nie odrzucił wtłaczanego mu obrazu świata, to wciąż nosi go w sobie. Myśli tak, jak go nauczono: źli – dobrzy, wrogowie – przyjaciele, kłamca – autorytet. Oczywiście, autorytet ma zawsze rację. A jeśli rzeczywistość przeczy? Tym gorzej dla rzeczywistości.

Źle, gdy ktoś z nas, absolwentów PRL-owskich szkół, nie wie lub nie chce wiedzieć o brzemieniu, które dźwiga. Takiemu przydałaby się pewnie odwaga Lenina.
Jednak nie każdy jest Leninem. W tym jedynym wypadku powiem: szkoda.

Tomasz Małkowski